023 Scenariusz lekcji Jak zbudowany jest język?

Nowa podstawa programowa z 2018 roku wprowadza znaczne zmiany w podejściu do nauki o języku w szkole średniej. W celach nauczania pojawia się zapis:

 Pogłębianie funkcjonalnej wiedzy z zakresu nauki o języku. 

W treściach nauczania: 

Gramatyka języka polskiego, 

a w tym uczeń: 

II. 1. 1) wykorzystuje wiedzę z dziedziny fleksji, słowotwórstwa, frazeologii i składni w analizie i interpretacji tekstów oraz tworzeniu własnych wypowiedzi; II. 1. 2) rozumie zróżnicowanie składniowe zdań wielokrotnie złożonych, rozpoznaje ich funkcje w tekście i wykorzystuje je w budowie wypowiedzi o różnym charakterze. 

Przed polonistą więc nie lada wyzwanie. Trzeba na i tak przeładowanych treściami lekcjach znaleźć czas na utrwalenie i pogłębienie wiedzy językoznawczej. Stąd pomysł, aby na lekcji wprowadzającej te zagadnienia zorientować się w możliwościach i umiejętnościach uczniów. 

Temat: Jak zbudowany jest język?

Motto:

“Gra­nice mo­jego języ­ka są gra­nica­mi mo­jego świata.” / Ludwig Wittgenstein

Główne zagadnienia lekcji:

Lekcja poświęcona jest powtórzeniu i uporządkowaniu wiadomości o języku. Ma dać nauczycielowi rozeznanie w stopniu opanowania przez uczniów materiału z nauki o języku. Ma prowadzić do refleksji, czym jest język jako system.  

Cele lekcji:

Uczeń:

• przedstawia język jako uporządkowaną całość (wymienia jednostki i podsystemy języka)
• wyjaśnia, czym jest gramatyka, wymienia jej działy
• opisuje zdanie jako podstawową jednostkę wyrażania myśli
• przedstawia i rozpoznaje w tekście typy i rodzaje zdań (oznajmujące, pytające i rozkazujące, pojedyncze i złożone, złożone podrzędnie, współrzędnie i wielokrotnie itp.)
• rozpoznaje zróżnicowanie składniowe zdań wielokrotnie złożonych
• wyjaśnia, czym jest leksem
• przedstawia język jako strukturę o budowie hierarchicznej (porządkuje jednostki i podsystemy)

Uwagi dotyczące realizacji:

Lekcja trwa 45 minut. Lekcja pozwoli się nauczycielowi zorientować, na ile dobrze opanowany został materiał szkoły podstawowej z zakresu nauki o języku. To stanie się podstawą do zaplanowania częstotliwości powtórek.

Środki dydaktyczne:

• Krzysztof Mrowcewicz, Przeszłość i dziś, s. 42 - 43
• Kartka z zeszytu
• Karta pracy

Przebieg lekcji:

1.       Nauczyciel informuje uczniów o celach lekcji i wprowadza w temat, stawiając przed młodziżą zadania: 

a)      Wyobraź sobie, że znajdujesz się w nieznanym Ci miejscu. Nie znasz języka, którym posługują się mieszkańcy miasta.  Chcesz kupić chleb i wodę mineralną. Jak sobie poradzisz? Wymyśl co najmniej dwa różne sposoby. 

b)      Spotykasz cudzoziemca, który nie mówi po polsku, ale zna niektóre słowa. Próbuje się z Tobą porozumieć. Mówi: mężczyzna, dziecko, pomóc, ratować, niebezpieczeństwo. Zapisz jak najwięcej możliwych informacji, jakie chce Ci przekazać turysta. Czy można jednoznacznie uznać którąś z możliwości za prawdziwą? Dlaczego?

c)       Czym jest język? Jakie dwa elementy są niezbędne, aby mógł właściwie funkcjonować?  

2.       Na język składa się słownictwo i gramatyka. Gramatyka to zhierarchizowana struktura języka. Czym  zajmują się wskazane działy gramatyki:

fonetyka - _________________________________________________________________

słowotwórstwo - ___________________________________________________________

semantyka - ______________________________________________________________

fleksja - __________________________________________________________________

składnia  - ________________________________________________________________

Nauczyciel wyjaśnia, że język funkcjonuje jako system wewnętrznie powiązany. Wyróżnia się w nim cztery podsystemy: podsystem fonologiczny, morfologiczny, leksykalny i składniowy.

3.       Nauczyciel wprowadza pojęcie leksemu.

a)      Czym różnią się wyrazy kot, kota, kotu, kotem, kocie, koty, kotów, kotom, kotami, kotach? A co mają wspólnego?

b)      Zbiór form mających to samo znaczenie to leksem.

c)       Sprawdź w Słowniku języka polskiego w jaki sposób zaznaczone są formy fleksyjne wyrazów: DOM, STÓŁ, MÓWIĆ, DOBRY, a jak znaczenie leksemu. 

d)      Określ formy gramatyczne wyrazów w zdaniu: Chętnie poszłabym z Tobą na dobre lody.

e)      Wypisz leksemy tworzące to zdanie.

4.       Podstawową jednostką wyrażania myśli jest wypowiedzenie. Przeanalizuj zasady podziału zdań zamieszczone w podręczniku na stronie 42.

5.       Aby zorientować się, na ile dobrze opanowane są przez uczniów zagadnienia językoznawcze, nauczyciel proponuje uczniom wykonanie samodzielnie karty pracy. Jeśli uczniowie natrafią na problemy, których nie będą umieli samodzielnie rozwiązać, mogą skorzystać z podpowiedzi. Potrzebę pomocy sygnalizują podniesieniem karteczki z numerem zadania.

6.       Zadanie domowe – ćw. ! ze strony 43 w podręczniku.

Karta pracy

Jak zbudowany jest język

___________________________________

Imię i nazwisko

1.       Z podanych liter ułóż dwa wyrazy: czasownik i rzeczownik: a, a, a, c, ć, d, e, h, i, m, p, r, z, z, z.  

2.       Utworzone wyrazy podziel na sylaby i głoski. Przypomnij sobie, kiedy litera i tworzy sylabę, a kiedy nie?

3.       Jaki proces fonetyczny zachodzi przy wymawianiu utworzonego rzeczownika?

4.       Od utworzonych w ćwiczeniu 1. wyrazów utwórz wyrazy pochodne, wykorzystując podane formanty: 

a)      -anie; ______________________________________

b)      -ły; ________________________________________

c)       -ąc ________________________________________

d)      –ać; ________________________________________

e)       za-, -ły; _____________________________________

5.       Jakie części mowy powstały?

6.       Od wyrazu „tworzyć” utwórz rzeczownik będący nazwą wykonawcy czynności i przysłówek określający czynność.

7.       Podziel powstałe wyrazy pochodne na podstawę słowotwórczą i formant. Jakie oboczności zachodzą w podstawach słowotwórczych tych wyrazów?  

8.       Z wyrazów utworzonych w ćwiczeniu 1. Zbuduj zdanie pojedyncze nierozwinięte. Jaką formę gramatyczną przybrał czasownik? Dlaczego?

9.       Rozwiń utworzone zdanie, dodając dwa okoliczniki. Co określają okoliczniki? Jak zostały wyrażone?

10.   Zamień jeden z okoliczników na zdanie podrzędne i zapisz całe zdanie podrzędnie złożone.

11.   Narysuj wykres powstałej konstrukcji składniowej.

Odpowiedzi do karty pracy

1.       Zapadać,  zmierzch

2.       Z-a-p-a-d-a-ć , z-mi-e- rz- ch; za-pa-dać , zmierzch.

I niezgłoskotwórcze, kiedy jest wyłącznie znakiem zmiękczenia spółgłoski przed inną samogłoską.

I tworzy sylabę, kiedy jest samodzielną samogłoską (może jednocześnie zmiękczać poprzedzającą spółgłoskę).

3.       Ubezdźwięcznienie rz pod wpływem ch (zmieszch)

4.       Zapadanie, zapadły, zapadając, zmierzchać, zamierzchły

5.       Rzeczownik, przymiotnik, imiesłów przysłówkowy (czasownik), czasownik, przymiotnik

6.       Twórca, twórczo

7.       Twór –ca, twórcz – o Oboczności: o:ó; rz:r, c:cz

8.       Zapadł zmierzch. Zapada zmierzch. Czasownik przyjął formę osobową, gdyż orzeczenie występuje w takiej formie; czasownik przyjął liczbę pojedynczą rodzaju męskiego, bo występuje w związku zgody z podmiotem (zmierzch – liczba pojedyncza, rodzaj męski).

9.       Jesienią wcześnie zapada zmierzch. Okoliczniki określają czasownik.  Okolicznik czasu (kiedy zapada?)– jesienią – wyrażony rzeczownikiem w narzędniku; okolicznik sposobu (jak zapada?)– wcześnie – wyrażony przysłówkiem.

10.   Kiedy nadchodzi jesień, wcześnie zapada zmierzch.

11.